صندوق بین المللی پول

دکتر طهماسب دولتشاهی در کتاب تاریخ نهادهای اقتصادی، ضمن بررسی تاریخ صندوق بین المللی پول ، برخی فعالیت های این نهاد بسیار موثر را از زمان شروع به کار بررسی کرده است. در این بخش از مقاله، نکات قابل توجهی درباره چگونگی تاسیس سیستم ارزی بین المللی درج شده است که می خوانید.

عدم وجود نظام پولی بین المللی که تجارت بین الملل بتواند در پرتو آن بسط و گسترش پیدا کند در اواخر جنگ بین المللی دوم موجب افزایش تلاش های بین المللی گردید. در سال های بین دو جنگ جهانی مذاکرات رسمی و غیررسمی متعددی بین نمایندگان کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه و برخی دیگر از کشورها برای جلوگیری از تکرار بحران های پولی و مالی سال های ۱۹۳۰ انجام گرفت. در خاتمه نمایندگان ۴۴ کشور جهان در تاریخ اول تا ۲۲ ژوئیه سال ۱۹۴۵ در برتن وودز محلی در نیوهمپشایر آمریکا تشکیل جلسه داده که در نهایت منجر به انعقاد موافقت نامه برتن وودز گردید. در این اجلاس سه کمیسیون مهم به وجود آمد. موضوع صندوق بین المللی پول در کمیسیون نخست تحت بررسی قرار گرفت. کمیسیون دوم مساله بانک بین المللی توسعه و ترمیم (بانک جهانی) و سومین کمیسیون موضوع همکاری های اقتصادی بین المللی را در دستور کار خود قرار دادند.
در کمیسیون اول که دو سند با اهمیت یعنی برنامه کینز (پیشنهادی نمایندگان انگلیسی) و برنامه وایت (پیشنهادی نمایندگان آمریکا) را بررسی می کرد، تصمیم به ایجاد صندوق بین المللی پول گرفته شد. بر این اساس نظام نوین بین المللی ارزی به وجود آمد که از سال ۱۹۴۵ تا ۱۹۷۳ عملااجرا می شد.

 سیستم ارزی بین المللی که در کنفرانس برتن وودز توافق گردید دارای سه اصل بود: ۱- نرخ ثابت ارز۲- قابلیت تبدیل ۳- دلار به عنوان ارز قابل تبدیل و قابل ذخیره. در حالی که دو اصل اول و دوم مورد پذیرش اعضا قرار گرفت، در مورد اصل سوم سکوت شد.
سیستم ارزی در آن زمان بر اساس رابطه بین دلار و طلا(یک دلار آمریکا)= ۸۸۸۶۷۱/۰ گرم طلا) عمل می کرد (نرخ غیرمستقیم). نسبت ثابت بین ارزها، کشورهای عضو را متعهد می کرد که نرخ ارز خود را در مقابل دلار بیش از درصد معینی تغییر ندهند. تغییرات نرخ ارز کشورها خارج از معیارهای تعیین شده فقط در صورت وجود عدم تعادل اساسی در تراز پرداخت های خارجی آنها و از طریق تصویب ارکان مربوطه صندوق امکان پذیر بود.
دلار بعد از جنگ دوم نه تنها ارز مسلط و معیار سنجش ارزش در مقابل دیگر ارزها (در رابطه با یک گرم طلای ناب) بود، بلکه تبدیل به ارز قابل انتقال و قابل ذخیره نیز گردید. دلار در خاتمه جنگ قوی ترین ارز در کشورهای غربی و به عنوان وسیله پرداخت بین المللی مورد شناسایی قرار گرفته بود. از طرف دیگر چون دلار قابلیت تبدیل به طلاداشته و بانک مرکزی آمریکا هر مقدار دلار را به طلاتبدیل می کرد، به عنوان ارز قابل ذخیره نیز مورد قبول واقع می گردید. چون کشورهای عضو موظف بودند که رابطه بین ارزش دلار و واحد پولی داخلی خود را در محدوده معینی ثابت نگه دارند، از این جهت مشکلاتی در مورد نرخ تبدیل ارز و تراز پرداخت های خارجی برای آمریکا پیش نمی آمد.
صندوق بین المللی پول از زمان تاسیس تاکنون هم از نظر وظایف و هم از جهت سازمان و تشکیلات، گسترش قابل توجهی یافته است. اساسنامه صندوق چندین بار مورد تجدیدنظر قرار گرفته و بر اساس توافق فیمابین بانک مرکزی کشورهای عضو تکمیل شده است.
در سال های گذشته طلابه عنوان واحد سنجش و وسیله ذخیره دولت ها (۳۵ دلار هر اونس طلا) نقش مهمی را در گسترش فعالیت های صندوق بازی کرده است. در سال ۱۹۶۰ وقتی که قیمت بازار آزاد طلابیش از قیمت رسمی طلاافزایش یافت، هشت بانک مرکزی از کشورهای عضو توافق نمودند که با اتخاذ تدابیر متحدالشکل متفقا این دو قیمت را به یکدیگر نزدیک نمایند، ولی بالاخره سیاست مذکور با افزایش موج سفته بازی طلادر تاریخ ۱۷ مارس ۱۹۶۸ رها گردید. از آن زمان تاکنون طلادر مجاورت قیمت رسمی دارای قیمت آزادی نیز هست که بر اساس عرضه و تقاضای طلادر بازارهای بین المللی تعیین می شود. برطرف کردن تنگناهای نقدینگی اعضا بر اساس معیارهای فعلی بایستی از طریق استفاده از اعتبارات صندوق که میزان آن با توجه به سهمیه اعضا تعیین می شود، صورت گیرد. بدین ترتیب سهمیه نه تنها میزان رای، بلکه امکانات اعتباری کشورهای عضو را نیز تعیین می کند. ۲۵درصد از سهم اعضا (که به صورت طلابه صندوق پرداخت می شود) می تواند بدون قید و شرط در اختیار کشورها قرار گیرد. در حالی که امکان برداشت مابقی سهام بستگی به وضعیت اقتصادی کشورهای عضو دارد.
هیات رییسه که یکی از ارگان های اصلی صندوق می باشد تاکنون برای افزایش نقدینگی صندوق چندین بار سهام کشورها را افزایش داده است و به علاوه در سال های گذشته تسهیلات مخصوصی را برای کشورهای عضو در موارد خاص فراهم آورده است که اغلب به نفع کشورهای در حال توسعه بوده است. از این جمله می توان اعتبارات مربوط به کاهش بهای مواد اولیه و اعتبارات برای کشورهایی که دارای کسری شدید در تراز پرداخت ها هستند را نام برد. بالاخره بایستی از اعطای حق برداشت مخصوص که در سال ۱۹۶۹ به وسیله صندوق مطرح شد، یاد کرد که می تواند در جهت افزایش نقدینگی بین المللی و بهبود وضعیت کشورهای در حال توسعه مفید واقع شود.
گذشته از این، برخی کشورهای عضو موفق شدند بر اساس توافق از کمک های اعتباری صندوق به صورت وام بهره مند شوند که این روند سیستم اعتباراتی صندوق را تقویت می کند. به عنوان مثال می توان از توافق حاصله بین ده کشور صنعتی جهان نام برد که به طور متقابل در مواقع بروز بحران های اقتصادی به یکدیگر اعتبار اعطا می نمایند. ذکر موافقت نامه «سوآپ» نیز شایان توجه است. بانک های مرکزی کشورهای عضو بر اساس موافقت نامه مذکور توافق نمودند که در مواقع لزوم به یکدیگر اعتبار کوتاه مدتی با زمان حداقل سه ماه با نرخ تبدیل ثابت ارز اعطا نمایند.
تعداد اعضای صندوق که در بدو تاسیس ۴۴ عضو بود به بیش از ۱۸۰ کشور افزایش یافته است. ارکان اصلی صندوق بین المللی پول عبارتند از:
الف- هیات رییسه، ب- هیات اجرایی، ج- مدیرعامل و کارمندان.
هیات رییسه (مجمع عمومی) بالاترین ارگان صندوق بین المللی پول است که هر کشور در آن یک نماینده دارد (که معمولاوزرای ذی ربط یا روسای بانک مرکزی کشورهای عضو می باشد) هیات رییسه صندوق سالی یک بار تشکیل جلسه می دهد، در حالی که هیات رییسه به مسائل اساسی چون پذیرش اعضای جدید، تعیین سهام و تغییر در سهام اعضا، اعطای اعتبار حق مخصوص، رسیدگی می کند، مسائل جاری صندوق توسط ارگان دیگری به نام هیات مدیره بررسی و حل و فصل می گردد. هیات مدیره در حال حاضر متشکل از بیست نفر نماینده است که پنج نفر از آنها به وسیله کشورهایی که دارای بیشترین سهم در صندوق می باشند، انتصاب شده و پانزده نفر باقیمانده توسط اعضای دیگر بر اساس توزیع جغرافیایی برای مدت دو سال انتخاب می گردند. بالاخره مدیرعامل به عنوان ریاست هیات مدیره که امور مربوط به ادارات صندوق را حل و فصل می کند برای مدت پنج سال توسط هیات مدیره انتخاب می شود. تصمیماتی که در هیات رییسه یا هیات مدیره صندوق اتخاذ می شود با تصویب رای اکثریت لازم الاجرا خواهد شد. اساسنامه صندوق در مورد تصمیم گیری راجع به مسائل مهم، اخذ درصد معینی از آرای را پیش بینی کرده است، مثلاچنانچه تغییر مفاد اساسنامه مورد نظر باشد، اخذ رای مثبت ۸۵ درصد کل آرا الزامی است. حق رای در صندوق بر اساس حق پایه که ۲۵۰ رای برای هر عضو می باشد و حق رای بر اساس سهام که به ازای هر صد هزار حق برداشت مخصوص، یک رای است، تعیین می شود.
حق برداشت مخصوص یا SDR یک پول دفتری است که برای بالابردن توافق مالی و سطح نقدینگی صندوق توسط اعضا به وجود آمده است. کشورها می توانند با تصویب صندوق از حق برداشت مخصوص برای جبران کسری تراز پرداخت های خود استفاده کنند. از ابتدای تاسیس صندوق یکی از مشکلاتی که در آن وجود داشت کمبود نقدینگی صندوق بود. این کمبود بعد از مذاکراتی که نمایندگان عضو طی اجلاس های متعددی به عمل آوردند بالاخره توانست از طریق ایجاد حق برداشت مخصوص تا اندازه ای برطرف گردد.

منبع: دنیای اقتصاد